لینک دانلود کتاب سنگ ها و مواد معدنی 54 صفحه متن و تصویر 22 مگابایت
تبلور:
معمولا
کانی‌ها بصورت اشکال منظم هندسی متبلور می‌شوند که به آنها بلور می‌گویند.
بلور را می‌توان به عنوان جسمی که دارای ساختمان اتمی منظم است، تعریف
کرد. هرگاه بلور را بطور مداوم به قطعات کوچک تقسیم کنیم، به جایی می‌رسیم
که دیگر قابل تقسیم کردن نیست. این جز کوچک غیر قابل تقسیم ، معمولا دارای
شکل هندسی منظم است که اتمهای تشکیل دهنده بلور در رئوس ، مراکز سطوح ،
وسط یال‌ها و یا مرکز آن قرار دارند و به نام واحد بلور یا سلول اولیه
خوانده می‌شود.
بلورها بر اثر تغییر فشار و دما در محلولها ٬ مواد مذاب ٬
مواد جامد و بخار بوجود می اید. مثلا" بر اثر کاهش دما بلورهای برف ٬ از
ابر و بلورهای نمک طعام از آب شور دریاچه های نمکی جدا می شوند. غلظت آب
این دریاچه های شور ٬ بر اثر تبخیر یا کاهش دما ٬ به حالت اشباع و فوق
اشباع در می اید و بلورهای نمک از آن جدا می شود. بلورهای تشکیل دهنده
سنگهای آذرین از سرد شدن ماگما ( سنگهای ذوب شده درون زمین ) به وجود می
ایند. بلورهای سنگهای دگرگون مانند سنگ مرمر از تاثیر دما و فشار زیاد بر
سنگهای دیگر شکل می گیرند. به فرایند تشکیل بلورها تبلور گفته می شود.
سیستم های بلورشاختی:
هر
جسم متبلور از پهلوی هم قرار گرفتن تعداد زیادی سلول اولیه تشکیل شده است
که به نام شبکه بلور نامیده می‌شود. بسته به عناصر قرینه‌ای که در سلول
اولیه وجود دارد، اجسام متبلور را به 7 سیستم تقارن یا سیستم تبلور تقسیم
می‌کنند.
کوبیک ( مکعبی ) ، هگزاگونال ( شش وجهی ) ، مونوکلینیک ( کج
لوزی ) ، ارتورومبیک ( راست لوزی ) ، تتراگونال ( چهار وجهی ) ، تریکلینیک (
کج وجهی ) و تریگونال ( سه وجهی ).
• سیستم مکعبی یا کوبیک: در این
دستگاه هر سه محور ( سه جهت فضایی ) یا هم مساوی و بر هم عمود هستند مانند
بلورهای نمک طعام و سولفید آهن.
• سیستم مربعی یا تتراگونال: فقط
دو محور با هم مساوی هستند اما اندازه محور سوم با آنها یکی نیست. این سه
محور نیز بر هم عمود هستند. در این دستگاه ساده ترین بلور به شکل منشور است
که سطح قاعده آن مربع است مانند بلورهای اکسید قلع ، اکسید تیتان و
کاسیتریت.
• سیستم سه وجهی یا تری گونال: محورها نا مساوی اما بر
یکدیگر عمود هستند. ساده ترین بلور در این دستگاه منشوری است که قاعده آن
به شکل لوزی یا مستطیل است. مانند بلورهای گوگرد و کربنات کلسیم.
•
سیستم کج لوزی یا مونوکلینیک: در این سیستم ، هیچکدام از سه محور هم اندازه
نیستند. دو محور با همدیگر زاویه قائمه می سازند و محور سوم نسبت به ایندو
مایل می باشد. هر بلور دراین نوع ، دو نقطه تقارن دارد یعنی در هر چرخش
کامل ، دو بار شکل مشابه نشان می دهد مانند بلورهای میکا٬ تالک و گچ آبدار
یا ژیپس.
• سیستم کج وجهی یا تری کلینیک : سه محور نابرابرند و
هیچیک بر هم عمود نیستند. در بین سیستم های بلوری ، این سیستم کمترین تقارن
را دارد مانند بلورهای گروهی از فلدسپاتها و اکسینیت.
• سیستم شش
وجهی یا هگزا گونال : :چهار محور وجود دارد که طول سه محور آن برابر است.
این سه محور در یک صفحه قرار دارندو با هم زاویه ١٢٠ درجه می سازند.
محورچهارم عمود بر آنهاست مانند بلورهای کوارتز و بریل.
• سیستم راست
لوزی یا ارتورومبیک: بلورها در سیستم ارتورومبیک دارای سه محور با طول های
متفاوت می باشند که زاویه بین آنها 90 درجه است. مثال در این مورد کانی
باریت می باشد.
خواص بلور ها:
در بلورها پراکندگی و فاصله اجزا ٬
دارای نظم هندسی ویژه‌ای است که معمولا" در تمام جهتها یکسان نیست. برخلاف
بلورها در جامدهای بی شکل یا غیر بلورین پراکندگی و فاصله اجزای سازنده
آنها در همه جهتها یکسان است. از اینرو بعضی از خواص فیزیکی جامدهای غیر
بلورین ٬ مانند رسانایی گرمایی ٬ انتشار نور و رسانایی الکتریکی نیز در همه
جهتها یکسان است. به این جامدهای غیر بلورین همسانگرد (ایزوتروپ)
می‌گویند. چون خواص فیزیکی بیشتر جامدهای بلورین در جهتهای مختلف متفاوت
است به آنها ناهمسانگرد می‌گویند. تنها بلورهایی که در دستگاه مکعبی متبلور
می‌شوند مانند اجسام غیر بلورین عمل می‌کنند، چون در سه جهت فضایی دارای
ابعاد مساوی هستند.
کاربرد ناهمسانگردی:
پدیده ناهمسانگردی سبب
پیدایش خواصی در بلورها می‌شود که کاربردهای مختلف و مهمی در صنعت دارند.
مثلا" اگر بلورهایی مانند کوارتز و یا تورمالین را از دو طرف بکشیم و یا
فشار دهیم در جهت عمود بر فشار یا کشش دارای بار الکتریکی مخالف یکدیگر
می‌شوند. اگر جهت این فشار یا کشش را عوض کنیم نوع بار الکتریکی تغییر
می‌کند، به این پدیده پیزوالکتریک می‌گویند.
گرما در بعضی از بلورها
الکتریسته ایجاد می‌کند و سبب می‌شود یک سوی آنها بار مثبت و سوی مقابل بار
منفی بیابد. در نتیجه میان این دو سو اختلاف پتانسیل الکتریکی بوجود
می‌اید. همچنین اگر به این بلور جریان الکتریکی متناوب وصل کنیم، بلورها به
تناوب منبسط و منقبض می‌شوند و بر اثر ارتعاش ٬ صوت تولید می‌کنند. از این
خاصیت برای تولید صوت ٬ ماورای صوت ٬ نوسانهای الکتریکی ٬ ساختن
میکروفونهای بلوری و سوزن گرامافون استفاده می‌شود.
خواص نیم رسانایی:
بعضی
از بلورها مانند بلور عنصرهای ژرمانیم ٬ سیلیسیم و کربن خاصیت نیم رسانایی
دارند و تا اندازه‌ای جریان الکتریکی را از خود عبور می‌دهند. اگر بلورهای
نیم رسانا را گرما دهیم و یا در مسیر تابش نور قرار دهیم٬ مقاومت الکتریکی
آنها کم می‌شود و الکتریسیته را بهتر عبور می‌دهد. نیم رساناها در صنایع
الکترونیک و مخابرات بصورت دیود و ترانزیستور و قطعه‌های دیگر الکترونیکی
بکار می‌روند. دیود یا یکسو کننده از دو قطعه بلور نیمه رسانا ساخته می‌شود
و برای یکسو کردن جریانهای متناوب بکار می‌رود. ترانزیستور از سه قطعه
بلور نیم رسانا تشکیل می‌شود و برای تقویت جریانهای ضعیف و یکسو کردن جریان
متناوب بکار می‌رود. دیودها و ترانزیستورها از قسمتهای اصلی گیرنده‌ها و
فرستنده‌های رادیو و تلویزیون هستند.
پدیده دو شکستی:
بعضی از
بلورها نور را به دو دسته پرتو تقسیم می‌کنند، بر اثر این پدیده در کانیهای
شفاف ٬ مانند کربنات کلسیم شکست مضاعف ایجاد می‌شود. اگر نوشته‌ای را زیر
کربنات کلسیم قرار دهیم بصورت دو نوشته دیده می‌شود.
بعضی از بلورها
خاصیت جذب انتخابی دارند. مانند بلور تورمالین که پرتوهای نور را به دو
دسته تقسیم می‌کند. یک دسته آنها را جذب می‌کند و دسته دیگر را از خود عبور
می‌دهد. از این خاصیت برای ساختن فیلمها و عدسیهای قطبنده (پلاریزان) و
برای کاهش شدت نور چراغهای اتومبیل استفاده می‌شود. عدسیهای قطبنده را در
ساختن ابزارهای نوری مانند میکروسکوپهای قطبنده (پلاریزان) را از ورقه نازک
پولاروید (ورقه شفاف و نازک نیترات سلولز) می‌پوشانند.
خواص ساختاری:
بعضی
از ویژگیهای بلورها به نوع و موقعیت پیوند بین مولکولهای آنها بستگی دارد.
مثلا" هر چه پیوند اجزای یک بلور قویتر باشد نقطه ذوب آن بالاتر و سختی و
مقاومت آن بیشتر است، مانند بلورهای الماس و گرافیت که از نظر ترکیب
شیمیایی یکسان هستند و هر دو از کربن تشکیل شده‌اند، اما به دلیل تفاوت در
پیوند شیمیایی میان اتمهای آنها سختی و مقاومت گرافیت کم ، اما سختی و
مقاومت الماس بسیار زیاد است. بعضی از بلورها به سبب شکل پیوندهای داخلی ٬
در امتدادهای معینی به آسانی می‌شکنند، مانند بلور نمک طعام و بعضی به
آسانی ورقه ورقه می‌شوند، مانندبلورهای میکا. از خاصیت سختی و مقاومت
بلورها در ساختن انواع کاغذها و تیغه‌های سمباده و همچنین در ساعت سازی
استفاده می‌کنند.