تصور میشود که ساخت فولادهای کروم دار، نوآوری مربوط به قرون اخیر باشد، اما شواهد جدید نشان میدهد که ایرانیان در حدود ۱۰۰۰ سال قبل، از نمونه اولیهای از این آلیاژ استفاده میکردهاند. همین نیز موجب شگفتی باستانشناسان شده است. بر اساس پژوهش جدیدی که هفته قبل در نشریه علمی «علوم باستانشناسی» منتشر شد، ایرانیان از اوایل سده یازدهم میلادی (اواخر سده چهارم خورشیدی) در کورههای آهنگری خود آلیاژهای فولاد کروم دار به دست میآوردند. از این فولاد باستانی احتمالاً برای ساخت شمشیر، خنجر، زره و سایر مصنوعات استفاده میشده است. با این حال، این فولاد باستانی حاوی مقادیری فسفر نیز بوده که موجب شکنندگی آن میشد.
دکتر راحیل علیپور، باستانشناس از کالج دانشگاهی لندن انگلستان که پژوهش اخیر را انجام داده در مکاتبهای با Gizmodo در این خصوص گفته است که این فولاد بوتهای که در چاهک تولید میشده، حاوی حدود ۱ تا ۲ درصد کروم و ۲ درصد فسفر بوده است.
علیپور و همکارانش در پژوهش خود نوشتهاند: مقاله جدید، اولین شواهد از افزودن آگاهانه (ماده معدنی) کروم و به احتمال زیاد کرومیت به فولاد و در نتیجه ساخت فولاد با کروم پایین است. ترجمه نسخ خطی ایرانی، پژوهشگران این تیم را به محوطه باستانی چاهک (در جنوب استان یزد) رساند. چاهک قبلاً قطب مهمی برای تولید فولاد بوده و تنها محوطه باستانشناسی در ایران است که قبلاً شواهدی از فولاد بوتهای از آن کشف شده که در آن آهن به همراه سایر مواد معدنی و آلی به بوتههای آهنگری افزوده میشده است. در این روش، بوته مهر و لاکشده در کوره گذاشته شده و ذوب میشدند و پس از خنکشدن، قالب ریختهگری با شکستن بوته برداشته میشد. این روش در میان بسیاری از فرهنگهای دنیا از جمله وایکینگها نیز از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
علیپور گفت: نسخه خطی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت، کتاب «الجماهر فی معرفة الجواهر» نوشته ابوریحان بیرونی، دانشمند برجسته ایرانی نیمه دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم خورشیدی بود که در آن به صورت مفصل به سنگهای گرانبها و فلزات و آلیاژهای فلزی پرداخته شده است. در این کتاب، دستورالعملهایی برای ساخت فولاد بوتهای ذکر شده، اما در آن از ترکیبی مرموز به نام «روسختج (روسخته)» نام برده شده که پژوهشگران عقیده دارند همان کرومیت باشد.
حفاریهای انجام گرفته در محوطه چاهک نیز پژوهشگران را به سربارهای از فولاد بوتهای (تفالههایی که پس از جداسازی فلز باقی میماند) رساند. تاریخگذاری رادیوکربن این یافته نشان داد که قدمت آن به سدههای ۱۰ تا ۱۲ میلادی (چهارم تا ششم خورشیدی) میرسد. پژوهشگران سپس از میکروسکوپ الکترونی روبشی برای تجزیه و تحلیل نمونههای به دست آمده بهره برده و موفق به یافتن ردپای سنگ معدنی کرومیت در این سرباره شدند. سرانجام تحلیل ذرات فولاد موجود در سرباره نشان داد که فولاد بوتهای چاهک حاوی ۱ تا ۲ درصد کروم است.
بقایای حاوی یک تکه سرباره که در حفاریهای محوطه باستانی چاهک کشف شده است
دکتر علیپور در این خصوص توضیح میدهد: فولاد بوتهای حاوی کروم که در چاهک ساخته شده، نمونهی منحصربهفردی است. کروم عنصری است که برای تولید فولاد مدرن از جمله فولاد ابزار و فولاد ضدزنگ به کار میرود. فولاد بوتهای چاهک از نظر خواص، مشابه فولاد ابزاری کنونی بوده و کروم موجب افزایس استحکام و سختی آن میشده، خواصی که برای ساخت ابزارآلات بسیار مهم بوده است.
علیپور در ادامه نیز افزود، آثار ساخته شده از فولاد بوتهای ایرانی زیادی در موزههای مختلف جهان یافت میشود و قبلاً میدانستیم که فولاد بوتهای برای ساخت سلاحهای تیز و برنده (همچون تیغههای شمشیر و خنجر)، زره و ابزارآلات دیگر به کار میرفته است. همچنین در اسناد تاریخی مکرراً از چاهک به عنوان محلی برای ساخت شمشیر و خنجر یاد شده است. با این حال، در این گزارشها عنوان شده که این سلاحهای (ساخت چاهک) به قیمت بسیار بالایی فروخته میشدند، ولی زودشکن بوده و خیلی زود نیز ارزش خود را از دست دادند.
ذرات فسفر نیز که در تجزیه و تحلیلهای پژوهشگران از فولاد چاهک به دست آمد، موجب کاهش نقطهی ذوب فلز و همینطور درجه سختی آن و در نتیجه زودشکنی آن میشده است.
علاوه بر اینکه کشف اخیر، باستانشناسان را به خاستگاه فولاد رسانده، به عقیده پژوهشگران از یافتههای اخیر میتوان برای تشخیص آثار باستانی و مصنوعات ساختهشده از فولاد چاهک در موزههای دنیا نیز استفاده کرد.