چدن
یکی از اقسام فلزی است که در صنعت کاربرد دارد و همیشه به شکل ریخته گری
شده مورد استفاده قرار میگیرد. از آنجایی که چدن شکننده است نمی توان آنرا
نورد کرد یا کشید و یا آهنگری نمود. در واقع چدن آهن آلیاژ داده شده با
کربن است.وجود ۵/۲ درصد کربن،۱ تا ۳ درصد سیلیسیوم و مقادیر قابل توجهی
گوگرد و فسفر از مشخصه های کلی چدن است.برای بهبود خواص مکانیکی و مقاومت
به خوردگی چدن را با عناصری نظیر کرم و مس و مولیبدن و نیکل آلیاژ دار
میکنند.این گونه چدن ها را چدن آلیاژی می نامند.
بطور کلی چهار نوع چدن وجود دارد: خاکستری،سفید، چکش خوار (Malleable) و با گرافیت کروی (Nodullar).
جوش پذیری چدن ها :
در
مقایسه با فولاد کربنی،چدنها دارای قابلیت کم و محدود جوش پذیری هستند. در
میان چهار نوع چدن فوق الذکر، چدن با گرافیت کروی بهترین جوش پذیری را
داراست و بعد از آن چدن چکش خوار قرار دارد. جوشکاری چدن خاکستری به مهارت و
توجه ویژه نیاز دارد و چدن سفید را به دشواری بسیار زیاد میتوان جوشکاری
نمود.
با
این ملاحظات دامنه جوشکاری چدنها بسیار محدود میشود و صرفا به تعمیر و
اصلاح قطعات ریخته شده و بازسازی قطعات فرسوده و شکسته شده در کار منحصر
میگردد.
دلایل جوش پذیری محدود چدنها:
-
بعلت زیادی کربن در فلز مبنا، سیکل جوشکاری باعث ایجاد کاربیدهایی در
منطقه بلافصل فلز جوش و تشکیل فاز مارتنزیت پر کربن در بقیه منطقه حرارت
پذیرفته فلز مبنا میگردد. هر دوی این ریز ساختارها شکننده بوده و باعث
ایجاد ترک در حین جوشکاری و یا بعد از آن میشود.این مطلب در مورد تمامی
انواع چدنها مصداق دارد.
-
بعلت ضعف نرمی (Ductility) چدن قابلیت تغییر شکل پلاستیکی را ندارد و از
این رو نمی تواند تنشهای حرارتی ایجاد شده جوشکاری را تحمل نماید. هر چه
نرمی (Ductility) چدن بهبود یافته باشد احتمال ترک خوردن آن کاهش می یابد.
لذا چدن چکش خوار و چدن با گرافیت کروی کمتر از چدن خاکستری ترک خواهند
خورد.
الکترودهای جوشکاری چدن ها
در
روش جوشکاری با قوس الکتریکی دستی چندین نوع الکترود برای این منظور وجود
دارد.این الکترودها دارای مفتولهایی از جنس فولاد نرم یا نیکل خالص یا مونل
یا فرو نیکل،یا قلع برنز و یا آلومینیوم برنز با روکشهای خاص خود میباشد.
الکترود
با مفتول فولاد نرم دارای روکش از نوع قلیائی کم هیدروژن است.در موقع
جوشکاری چدن با این نوع الکترود فلز جوش بعلت جذب کربن از فلز مبنای چدنی
سخت میشود و قابلیت ماشین کاری خود را از دست می دهد و ممکن است تحت تنش
تمایل به ترکیدن داشته باشد. بمنظور اجتناب از ترک خوردن لازمست که جوشکاری
با انرژی حرارتی کمی صورت گیرد تا از رقیق شدن فلز جوش با فلز مبنا کاسته
شود.علاوه بر این پیش گرمایش مناسب و سرد کردن بطئی و تدریجی قطعه کار باعث
کاهش سختی و تردی فلز جوش میگردد.
در
مورد الکترودهای ویژه جوشکاری چدن که با مفتول نیکلی و یا آلیاژهای نیکلی
ساخته میشود،فلز جوش حاصل از این نوع از الکترودها قابلیت جذب کربن را تا
ورای حد حلالیت دارا میباشند.در حین انجماد،فلز جوش کربن اضافی را بصورت
گرافیت پس می زند و بدین طریق افزایش حجمی ایجاد شده باعث کاهش تنشهای
باقیمانده در فلز جوش و منطقه حرارت پذیرفته HAZ میگردد.با این مکانیزم علت
مزیت جوشکاری چدن با الکترودهایی با مفتول نیکلی بوضوح بیان میشود.
فلز
جوش الکترود با مفتول نیکل نرمتر از فلز جوش الکترود با مفتول فرو نیکل
است ولی فلز جوش اخیر مستحکم تر است و خاصیت ازدیاد طول بیشتر و تحمل
بیشتری نسبت به فسفر اضافی موجود در چدن را داراست و نسبت به گرم ترکیدن
مقاوم تر است.
برای ایجاد جوش اتصالی مابین چدن با فولاد نرم یا با فولاد ضد زنگ یا با آلیاژهای نیکلی،الکترود با مفتول فرونیکل را باید توصیه کرد.
جوش پذیری چدن ها
چدنها
در مقایسه با فولادهای کربنی دارای قابلیت جوشکاری کم و محدود تری هستند .
در میان چدن ها ، چدن با گرافیت کروی بهترین جوشپذیری را دارا است و بعد
از آن چدن چکش خوار قرار دارد . جوشکاری چدن خاکستری به مهرت و توجه ویژه
نیاز دارد و چدن خاکستری را به دشواری زیاد می توان جوشکاری کرد .
با
این ملاحظات دامنه جوشکاری چدنها بسیار محدود می شود و صرفا به تعمیر و
اصلاح قطعات ریخته شده و قطعات فرسوده و شکسته شده منحصر می گردد .
علت های جوش پذیری محدود چدن ها :
-
بعلت زیادی کربن در فلز مبنا ، سیکل جوشکاری باعث ایجاد کاربیدهایی در
منطقه فلز جوش و تشکیل فاز مارتنزیت پرکربن در منطقه متاثر از حرارت HAZ
میشود . هردوی این ریز ساختار ها شکننده بوده و باعث ایجاد ترک در حین
جوشکاری و یا بعد از آن می شود . این مطلب در مورد تمامی چدن ها مصداق دارد
.
-
به علت ضعف چقرمگی ، چدن ها قابلیت تغییر شکل پلاستیکی را ندارند و از این
رو نمی توانند تنش های حرارتی ایجاد شده جوشکاری را تحمل کنند . هرچه نرمی
چدن بهبود یافته باشد احتمال ترک خوردگی آن کاهش می یابد . لذا چدن چکش
خوار و چدن با گرافیت کروی کمتر از چدن خاکستری ترک خواهند خورد .
با
توجه به عامل اول شکنندگی منطقه HAZ به میزان و سهولت حل شدن گرافیت در
آستنیت در حین جوشکاری بستگی پیدا میکند . در مورد چدن خاکستری که دارای
پولک های گرافیتی با سطح رویه نسبتا وسیعی می باشند ، انحلال این نوع
گرافیت در آستنیت به سهولت انجام می شود . در حالیکه در مورد چدن با گرافیت
کروی ، چون نسبت حجم رویه به حجم کره گرافیت کم می باشد بنابراین مقدار
گرافیت کمتری در آستنیت حل میگردد و در نتیجه کاربید های درشت کمتری و
مارتنزیت کم کربن تری در منطقه HAZ تشکیل میشود . این مطلب گواه دیگری بر
قابلیت بهتر جوش پذیری چدن با گرافیت کروی در مقایسه با سایر انواع چدن ها
ست .
برای
اجتناب از تمایل منطقه حرارت پذیرفته به ترک خوردن لازم است که قطعه چدنی
را در موقع جوشکاری با قوس برقی با انرژی حرارتی کم جوشکاری نمود . زیرا
این روش باعث کاهش پهنای منطقه سخت و شکننده کنار فلز جوش می شود . برای
غلبه بر سختی و تردی منطقه حرارت پذیرفته اعمال تدابیری نظیر پیش گرمایش و
خنک کردن تدریجی قطعه جوشکاری شده ضرورت دارد .
در
مورد جوشکاری چدن با قوس برقی دامنه درجه حرارت پیش گرم از درجه حرارت
محیط کارگاه تا 300 درجه سانتی گراد توصیه میشود . این حرارت برای جوشکاری
با استیلن در محدوده 450-650 درجه سانتی گراد قرار دارد . چدن خاکستری به
حرارت پیش گرم بیشتری زیادتری و چدن با گرافیت کروی و چدن چکش خوار به درجه
حرارت پیشگرم کمتری نیاز دارند. درجه حرارت پیش گرم و محدوده آن به نوع
چدن ، اندازه قطعه ، روش جوشکاری ، نوع الکترود و مقدار فلز جوشی که باید
رسوب داده شود بستگی پیدا میکند .
در
مورد قطعات حساس ریختگری چدنی ، درست پس از خاتمه جوشکاری عملیات تنش
زدایی از طریق حرارت دهی قطعه تا حدود 600 درجه سانتی گراد و نگهداری در
این حرارت بمدت کافی صورت می پذیرد.
جوشکاری
یکی از مهم ترین فرایندهای ساخت و تولید در صنعت می باشد و در صنایع مختلف
نظیر خودرو سازی ، نفت و گاز ، پتروشیمی ، تاسیسات و ساختمان و پل ها ،
حمل و نقل ، کشتی سازی ، صنایع ریلی ، نیروگاه ها ، صنایع دفاعی و هوا
فضا ، محصولات پزشکی ، الکترونیکی و تجهیزات دقیق و .....
کاربردهای فراوانی دارد . کشور ایران در حال پیمودن مسیر توسعه صنعتی بوده و
از این رو صنعت جوش برای کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است . بنابراین
آموزش منسجم و هماهنگ با جهان در این صنعت ، یکی از نیازهای مهم کشور تلقی
می گردد .
چدن
ها گروهی از آلیاژهای آهنی با خواص گوناگون و متنوع اند و به جای این که
در حالت جامد روی آنها کار انجام گیرد در حالت مذاب به شکل دلخواه ریخته
گری می شوند . بر عکس فولادها که کمتر از 2% کربن و معمولاً کمتر از 1%
کربن دارند ، چدن ها 2 تا 4% کربن و 1 تا 3% سیلیسیم دارند . سایر عناصر
فلزی و غیر فلزی نیز برای کنترل و ایجاد ویژگی های خاص اضافه می شوند .
علاوه بر ترکیب شیمیایی ، عوامل مهم دیگری از قبیل فرایند انجماد ، نرخ
انجماد و عملیات گرمایی بعدی بر خواص آنها تاثیر می گذارد . چدن ها عالی
ترین آلیاژهای ریخته گری اند و دارای گسترده ی وسیعی از استحکام و سختی و
در بعضی موارد خواص ماشینکاری خوبی می باشند .
انجام عملیات جوشکاری روی قطعات ریخته شده چدنی به دلیل الزاماتی است که به برخی از مهمترین آنها اشاره شده است :
الف)
برطرف کردن بعضی عیوب ریخته گری که پس از بیرون آوردن قطعه از قالب یا در
حین تراشکاری ظاهر می شوند ، نظیر حفره های گازی ، حفره های ناشی از ریزش
ماسه یا حبس سرباره ، ترک های موضعی ، کشیدگی یا تغییر ابعاد در بعضی مواضع
کوچک .
ب)
تعمیر قطعات مستهلک که از نظر اقتصادی یا عدم دسترسی به تکنولوژی ساخت
آنها بهتر است که از طریق جوشکاری بازسازی شوند . این مورد خود دو حالت
دارد : قطعات شکسته شده و قطعات سائیده شده و یا خورده شده .
ج) اتصال دو یا چند قطعه که ریختگی آن به صورت واحد با مشکلاتی همراه بوده یا از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند .
جوشهای انجام شده در موارد فوق از نظر کلی سه مشخصه ی زیر را دارند :
1- جوش های تحت تنش ، که باید موضع جوش داده شده دارای حداقل خواص مکانیکی مورد نظر بوده یا با بقیه قطعه برابری کند .
2-
جوشهایی که تحت تنش قرار نمی گیرند و خواص مکانیکی آنها قابل مقایسه با
قطعه ی مورد نظر نیاز نیست . غالباً قابلیت ماشین کاری و در بعضی موارد
تطابق رنگ موضع جوش داده شده با بقیه ی قطعه لازم است . این حالت بیشتر در
تعمیرات بعضی عیوب قطعات ریختگی مورد نظر است .
3-
مقاومت سطحی در مقابل خوردگی ، سائیدن ، خراش و اصطکاک در موضعی که فلز
جوش رسوب داده شده ، درخواست می شود . در این موارد از فلز پرکننده خاصی با
ترکیب شیمیایی ویژه استفاده می شود که بیشتر در مواضع سائیده شده قطعات
چدنی مستهلک ، یا بالا بردن کارآیی قطعات چدنی نو کاربرد دارد .
جوشکاری چدن خاکستری
ورودی حرارت
ورودی
حرارتی که در فرآیند جوشکاری به کار می رود از نظر کیفیت جوش حائز اهمیت
است. ضمن اینکه ورودیهای حرارتی بیشتر سبب کاهش آهنگ سرد شدن جوش می شوند،
ولی نفوذ اصلی را افزایش می دهند. به منظور حصول بهترین نتیجه، باید به
توصیه ی سازندگان از ماده پرکننده مناسب، استفاده شود. دمایی که بین
پاسهای مختلف در جوش ایجاد می شود نیز باید در نظر قرار گیرد. برای اینکه
آثار دمای پیش گرم مورد نیاز نگهداری شود، دمای بین پاسها هرگز نباید کمتر
از دمای پیش گرم باشد. تمایل قطعات بزرگ با اشکال پیچیده به سرد شدن
بیشتراز قطعات کوچکتر است. در این موارد ممکن است ایجاد حرارت اضافی
درناحیه جوشکاری حین انجام جوشکاری به منظور نگهداری دمای پیش گرم و
جلوگیری ازسرد شدن نامناسب حین و بعد از جوشکاری، ضروری باشد.
فن ته نشست کردن
فنی
که برای ته نشست کردن فلز جوش به کار می رود به طور مشهود بر آثار حرارتی
جوش تأثیر می گذارد. با ازدیاد سرعت جوشکاری آهنگ سرد شدن جوش نیز سریعتر
می شود. سریع شدن آهنگ سرد شدن تمایل به ایجاد ترک سرد ناشی از تشکیل
کاربید و مارتنزیت را افزایش می دهد، ولی میزان تاب برداشتن قطعه را کاهش
می دهد.
طرح
انتخابی خط جوش نیز در گرم و سرد شدن جوش موثر است. متداولترین طرح، جوش
پیوسته است که می تواند در لایه های تک و دوتایی به کار رود. کلیه ی خطها
باید در یک جهت ته نشست شوند.
سرباره ها، کمک ذوبها و گازهای محافظ
فلز
پرکننده، حین فرآیند جوش به دماهای خیلی زیادی می رسد. در حالت جوشکاری
برقی این دماها ممکن است به تبخیر فلز پرکننده منجر شوند. در چنین دماهای
بالایی فلز مستعد انجام واکنش می باشد و عناصر ویژه به سهولت اکسید می
شوند. این اکسید شدن فلز داغ حین جوشکاری ممکن است سبب تشکیل سرباره در
جوش شود. اکسیدها توسط کمک ذوب که سرباره ای روی سطح فلز مذاب تشکیل می
دهد، از روی جوش زدوده می شوند. اکسیژن و نیتروژن هوا ممکن است با فلز
مذاب واکنش انجام دهند. می توان توسط منبع حرارتی اتمسفری محافظ ایجاد کرد،
مانند جوشکاری اُکسی استیلن، و یا توسط کمک ذوب موجود در فلز پرکننده این
محافظت را انجام داد. کمک ذوبها را می توانند به منظور محدود کردن ضایعات
عناصر فرار در فلز پرکننده یا افزودن عناصر ویژه به فلز پرکننده طراحی
کنند.