کارگاه های فلزگری، قالب های خاص تولید محصولات فلزی، شمش های تهیه شده از قالب های ورز داده شده، کوره های استوانه ای با سوراخ های متعدد در بدنه آن، یافته هایی است از تپه معمورین که نشان ازغنای صنعت فلزگری و مرکز صدور محصولات به سایر نقاط ایران در سه هزار سال پیش از میلاد دارد.
چندی پیش در میان گزارشات و خبرهای سایت خبرگزاری میراث فرهنگی، مطالبی مشاهده کردم که خبر از پیشینه تاریخی علم متالورژی و ریخته گری در ایران باستان داشت. تصمیم گرفتم که حتماً خبر اکتشافات اخیر را با خوانندگان گسترش صنعت در میان بگذارم. البته این مطالب مشتی از خروار است. امیدوارم به همان اندازه که برای من جالب بود، مورد توجه شما هم قرار بگیرد.
کارگاه های فلزگری در تپه معمورین:
کارگاه های فلزگری، قالب های خاص تولید محصولات فلزی، شمش های تهیه شده از قالب های ورز داده شده، کوره های استوانه ای با سوراخ های متعدد در بدنه آن، یافته هایی است از تپه معمورین که نشان ازغنای صنعت فلزگری و مرکز صدور محصولات به سایر نقاط ایران در سه هزار سال پیش از میلاد دارد.
کارگاه های فلزگری، قالب های خاص تولید محصولات فلزی، شمش های تهیه شده از قالب های ورز داده شده از نوعی گیاه مخصوص و حجم عظیمی کنستانتره (فلز تغلیظ شده) به اندازه نخود، کوره های استوانه ای با سوراخ های متعدد در بدنه آن، یافته هایی است که ۱۵ سال پیش از تپه ناشناخته ای به نام معمورین که اکنون در فرودگاه بین المللی امام قرار گرفته، به دست آمد که به گفته سرپرست گروه کاوش این تپه تاریخی، بررسی آنها از غنای صنعت فلزگری و مرکز صدور محصولات به سایر نقاط ایران از جمله اریسمان نطنز در سه هزار سال پیش از میلاد خبر می دهد.
قالب های دو طرفه منحصر به فردی که از یک سوی آن ابزار چرم چون گزن و کاتر و از سوی دیگر نیزه و خنجر تولید می شد، قالب های منحصر به فرد دیگر در میان خیل کثیر قالب های ریخته گری که به شکل قایق و برای تولید ابزاری خاص به کار برده می شدند، از دیگر آثار کشف شده می باشند؛ این آثار نشان از پیشرفت مردم سفال خاکستری در فن صنعتگری دارد.
افزون بر قالب های یافت شده از تپه معمورین، قطعات شکسته شمش هایی یافت شد که در قالب های مخصوصی ساخته می شدند تا در صورت لزوم ذوب شده و با استفاده از قالب های دیگر، تبدیل به ابزار مورد نیاز شوند.
کشف دانه های مس تغلیظ شده به اندازه نخود نیز، سئوالات و ابهامات بسیاری را برای باستان شناسان به وجود آورده است زیرا چندین احتمال در رابطه با تحلیل وجود این دانه ها در تپه معمورین وجود دارد. از جمله احتمالات این است که شاید دانه های فلز یافت شده، از یک منطقه شناخته شده چون اریسمان نطنز به این مکان وارد شده زیرا در این منطقه نیز به مقدار زیاد و خارج از نیاز افراد ساکن آن منطقه فلز تغلیظ شده یا کنستانتره تولید می شده است و این احتمال هم وجود دارد که در حد فاصل این تپه، معدنی وجود داشته که تا کنون شناسایی نشده است و از این منطقه صادرات فلز صورت می گرفته است و یا حتی خارج از این دو حالت شاید مکان دیگری وجود داشته که از آن مقدار زیادی از محصولات فلزی تغلیظ شده به تپه معمورین صادر می شده است.
کارشناسان در مورد مرحله نخستین الگوی فلزگری مردم سفال خاکستری معتقدند، در مرحله نخست صنعتگران عصر آهن چاله هایی را ایجاد کرده و در آن چوب می ریختند و بعد سنگ معدن را داخل چاله قرار داده و سپس بار دیگر چوب هایی را روی سنگ های معدن می ریختند تا بتوانند فلز را ذوب کرده و به آن شکل دهند و با ساخت اشیای گوناگون از آن استفاده کنند. ولی این مرحله از صنعت فلزگری خیلی زود پیشرفت کرده زیرا مردم سفال خاکستری پس از آن اقدام به ساخت کوره های استوانه ای با سوراخ های بسیار کرده اند و از آنجا که ذوب فلز گازهای سمی با آمیزه های مختلفی که استنشاق آن در فضای بسته مرگ آور است، تولید می کند،کوره ها را در فضای باز احداث می کردند.
به گفته کارشناسان، وجودچندین قالب ریخته گری برای ابزارهای گوناگون و بیش از نیاز یک جامعه روستایی نشان از تخصص بالا و مهارت فلزگری و ریخته گری در این مکان دارد.
وجود قالب های تولید شمش در تپه معمورین که از نوعی گیاه ورزدان تهیه می شده نیز بسیار قابل تامل است زیرا پس از مرحله ذوب فلز در کوره های استوانه ای آنها را در قالب های یک شکل و یک اندازه ای قرار می دادند تا در صورت لزوم از آنها استفاده کنند بدین صورت که فلز سرد شده به صورت شمش را بار دیگر ذوب کرده و شکل بدهند.
این تخصص و مهارت بالا در دوره عصر آهن تنها از نخبگان و عده خاصی از مردم برمی آمده به طوری که این افراد اسرار کار خویش را به سختی بیان کرده و در این حیطه تنها عده خاصی را برمی گزیدند و به همین لحاظ بود که آن زمان این صنعت ارزش خاصی نزد مردم داشته است.
کشف دو کوره ذوب فلز در اسپیدژ
کشف دو کوره ذوب فلز در محوطه سه هزار ساله «اسپیدژ» در سیستان و بلوچستان نشان داد که مردم اسپیدژ، نه تنها در هنر سفالگری بسیار خبره بودند، بلکه مسگری و فلزکاری را نیز به خوبی می دانستند.
چندی پیش در جریان بررسی های کارشناسان سیستان و بلوچستانی در محوطه «اسپیدژ»، دو کوره ذوب فلزدر کنار تمامی ابزار و وسایل مخصوص به حرفه فلز کاری در اطراف این دو کوره کشف شد. پیش از این اشیای یافت شده فلزی که از مس یا مفرغ ساخته شده بودند، این سئوال را در ذهن باستان شناسان ایجاد کرده بودند که آیا این اشیاء از نقطه دیگر به اسپیدژ وارد می شده یا ساکنان اسپیدژ خود، محصولات فلزی خود را تهیه می کردند؟
ساکنان اسپیدژ با استفاده از این ابزار صناعت فلزکاری خود را رونق بخشیده و محصولات خود را به سایر نقاط نیز صادر می کردند.
در کنار این کوره های ذوب فلز، سنگ های مس نیز دیده شده اند، که نشان می دهد، سنگ مس از نقاط دیگر به اسپیدژ آورده و کالای خاصی از آن ساخته می شده است. همچنین در نزدیکی این کوره ها دستگاه جوش کوره و ظرف مخصوص سرد کردن فلزهای ذوب شده، خنجر، تبر و دیگر ابزارهای مفرغی و مسی به دست آمده است.
درباره ظرافت ابزار کار ساکنان «اسپیدژ» باید گفت، باستان شناسان در بررسی ها به اشیای مفرغی برخورد کردند که طول و عرض آنها فقط ۳ سانتی متر بود و پیکره های حیوانی را نشان می دادند. این پیکره های بسیار کوچک، نشان می دهد که ابزار ساکنان اسپیدژ بسیار دقیق و ظریف بوده و آنان هنر مسگری و مفرغ کاری را به خوبی می دانستند.
ادامه بررسی ها در محوطه سه هزار ساله اسپیدژ، باستان شناسان را به قبری هدایت کرد که هنرمندی فلزکار با تمام وسایل کار خود در آن خفته بود. این ابزار عبارتند از: درفش ها، سنبله هایی که نقش چکش را داشتند با سرهای گرد و تخت، یک ملاقه مفرغی و سنگ چاقو تیزکن، همچنین ظروف آب برای منجمد کردن مس و مفرغ. این ابزار ها نشان می دهد که در اسپیدژ هنر فلزکاری در بهترین شکل خود ارایه می شده و مردم این منطقه با این علم آشنایی کامل داشته اند.
اشیای داخل این قبر تایید دیگری بر این ادعا است که سه هزار سال پیش در اسپیدژ، هنر فلزکاری در اوج پیشرفت خود به سایر نقاط عرضه می شده است.
در کنار این اشیا، پیکره مفرغی یک سگ دیده شده است که تنها یک سانتی متر طول دارد. وجود این پیکره مفرغی نیز بار دیگر تایید می کند که ابزار فلزکاری در بیش از سه هزار سال پیش بسیار دقیق و ظریف بوده و می توان با آنها ظروف و پیکره هایی بسیار ظریف و کوچک ساخت و شواهد نشان می دهد که این هنر و اشیای ساخته شده به سایر نقاط کشور و تمدن های باستانی دیگر عرضه می شده است.
اسپیدژ در ۲۵ کیلومتری شهرستان زابل قرار گرفته است. این محوطه بیش از سه هزار سال قدمت دارد و متشکل از دو قبرستان پیش از تاریخ است.
شناسایی ۸۰ محوطه فلزکاری و ۱۵ معدن باستانی در شمال جیرفت
باستان شناسان با شناسایی ۸۰ محوطه فلزکاری و ۱۵ معدن باستانی در شمال جیرفت و در کوه های لاله زار و هزار که در آنها فلزات مس، آهن و سرب استخراج و استهسال می شده است، توانستند یکی از مناطق مهم صنعتی و فلزکاری در ایران باستان را شناسایی کنند.
محوطه های باستانی جیرفت در استان کرمان جای گرفته اند.
کشف کوره های استخراج و استحصال فلزات معروف به چاله های شدادی
کشف دو کوره استخراج و استحصال فلز در شهرستان صدوق از تازه ترین یافته های باستان شناسان یزدی است. آنان احتمال می دهند این دو کوره به هزاره نخست پیش از میلاد متعلق باشند. چاله های شدادی محل استخراج و ذوب فلزاتی چون مس و روی بوده و در استان یزد تعداد بسیار زیادی از این چاله ها وجود داشته است.
فلزکاری مردم عصر آهن ایران
اولین نشانه های کوره ذوب فلز مردمان عصر آهن در ایران، در محوطه تاریخی قلی درویش به دست آمد. با کشف این کوره، صنعت و تکنولوژی ذوب فلز در زمان مردم عصر آهن مورد بررسی قرار گرفت و شیوه فلزگری آنها آشکار شد.
محوطه تاریخی قلی درویش به عنوان تنها محل استقراری کشف شده از مردم عصر آهن (۱۸۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تا پیش از این تنها اطلاعات به دست آمده از این مردم تنها منوط به گورهای تاریخی ای بوده است که غالبا در فلات مرکزی ایران کشف شده اند و کاوش در قلی درویش باعث شد که این امکان برای باستان شناسان فراهم شود تا روی محوطه های استقراری مردم عصر آهن شامل معماری، صنعتگری و شرایط زیست اجتماعی آنها بررسی شود.
دومین فصل کاوش در محوطه قلی درویش منجر به کشف بقایای یک کوره ذوب فلز شد که به گفته باستان شناسان این اولین کوره ذوب فلز کشف شده در ایران است که از مردم عصر آهن به دست آمده است.
در این فصل کاوش ۳ کوره ذوب فلز و فلزکاری به دست آمد. کوره ها دارای آتشدان، مقادیری سرباره فلزات (ضایعات به جای مانده فلز در کوره)، مجرای دم، دریچه آتشخور، توپی تنظیم حرارت، درپوش کوره و دیگر اجزای یک کوره فلزگری بوده است. درون آتشدان مقادیری سرباره فلزات، همراه با سنگ فلز (آهن و مس) در اطراف کوره دیده شد. همچنین در این فصل بخشی از یک قالب سنگی مخصوص ساخت سر پیکان های برنزی به روش ریخته گری فلز مذاب و قطعاتی از بوته های سفالی ذوب فلز به دست آمد که مدارک موجود در رابطه با صنعت فلزکاری و تکنولوژی ذوب فلز مس و آهن را در فرهنگ استقراری عصر آهن قلی درویش کامل نمود که در نوع خود بی نظیر و منحصر به فرد است.
یکی از کوره های فلزگری که ابعادی برابر با ۵۰ در ۵۰ سانتی متر دارد، داخل یک واحد مسکونی استقراری ساخته شده است ؛ حدس زده می شود که این کوره در یک مکان مذهبی جهت ساخت اشیای مخصوص مراسم مذهبی احداث شده بود. همچنین از این کوره برای ساخت سر پیکان ها و ابزار جنگی نیز استفاده می شده است.
در کنار کوره های فلزگری کشف شده در قلی درویش یک کارگاه ذوب فلز نیز کشف شد که ابعادی برابر با ۲ در ۳ متر دارد و در حال حاضر باستان شناسان برای مطالعات دقیق تر روی آن را تا فصل آینده کاوش پوشانده اند.
محوطه باستانی اریسمان یکی از بزرگترین مراکز صنعتی فلزکاری باستانی کشور است که تاکنون در کاوش های باستان شناسی شناسایی شده است. کاوش های انجام گرفته در این محوطه باستانی به کشف آثاری از بقایای کوره های ذوب فلزات منجر شده است. محوطه باستانی اریسمان که به شهر صنعتی مشهور است در استان اصفهان و در ۱۰ کیلومتری نطنز واقع شده است. این محوطه باستانی که از هزاره چهارم پیش از میلاد آثاری ارزشمند را در خود جای داده از غنی ترین محوطه های باستانی کشور و دنیا است. به گونه ای که در تمامی ۴۰ هکتار مساحت آن آثاری از سرباره های ذوب فلزات دیده می شود.
به اعتقاد باستان شناسان بررسی ها، کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی در محوطه باستانی اریسمان می تواند در طی چند سال آینده اطلاعات بسیار کاملی را در مورد صنعت فلزکاری و استفاده از معادن در دوران باستان در کشور روشن سازد.
نقشه فلز کاری کهن در ایران، و شناسایی مهندسی مواد بکاررفته در تخت جمشید
خبر خوب آنکه، پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی، در یک پروژه طولانی مدت قرار است نقشه های مختلفی در زمینه های فلز، سفال، بافته، سنگ، صنعت و... تهیه کند که هر کدام به معرفی محوطه های مختلف باستانی مرتبط با این زمینه ها می پردازد.
در نقشه فلز کاری کهن در ایران محوطه های باستانی ای که در آنها تکنیک ساخت اشیای فلزی به صورت یک فن و صنعت رواج داشته است مشخص می شود. همچنین معادن سنگ های فلزی، دوره های مختلف تاریخی و مناطق مختلف که در آنها فلز وجود داشته است نیز روی نقشه مشخص خواهد شد.
این نقشه توسط تیم پژوهشی پروژه فلز کاری کهن در حال آماده سازی است.
خبر جالب دیگر آنکه کارشناسان تخت جمشید قصد دارند با انجام عملیات و مطالعات آرکومتالوژی و فلز شناسی باستانی ، مهندسی مواد فلزی به کار رفته در تخت جمشید و سرزمین پارسه را شناسایی کنند.
با بررسی و کاوش های مختلفی که در تخت جمشید و محوطه های باستانی اطراف آن صورت گرفته است، کارشناسان توانسته اند وسایل فلزی مختلفی را شناسایی کنند که بررسی های دقیق روی آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. یافته های باستان شناسی فلزات در تخت جمشید نشان می دهد که ساکنان و صنعتگران این منطقه در ۲۵۰۰ سال پیش در مهندسی مواد فلزی از جایگاه بسیار والایی برخوردار بوده اند که شناسایی مهندسی و تفکری که در این مهندسی نهفته است از اهمیت بسیار زیادی بر خوردار است.